gipuzkoakultura.net
En: Luis Martín-Santos : [actas de las IV Jornadas Internacionales de Literatura, San Sebastián, 23-26 de abril de 1990] / edición a cargo de Iñaki Beti Sáez. - Universidad de Deusto, Facultad de Filosofía y Letras, San Sebastián, 1991. pp. 113-124
como las sardinas, lorenzo, como sardinitas pobres, humildes, ya me he tostado, el sol tuesta, va tostando, va amojamando, sanlorenzo era un macho, no gritaba, no gritaba, estaba en silencio mientras lo tostaban torquemadas paganos, estaba en silencio y sólo dijo -la historia sólo recuerda que dijo- dame la vuelta que por este lado ya estoy tostado... y el verdugo le dio la vuelta por una simple cuestión de simetría.
Luis Martín Santosek euskal literaturan izan duen arrakasta ez da, nik dakidala, aztertua izan. Hemen egin eta egiten diren gaztel eta euskal literaturen arteko harremanez edo harreman ezaz ezer esatea nire helburu ez bada ere, harrigarri deritzot Luis Martín Santos, eta batipat Tiempo de Silencioren euskal, nik uste, oihartzun isilari.
Eta harrigarritzat jotzen dut, euskal lanak, batzuk uste eta, apika, nahi duten bezain uharte ez direlakoan nagoelako. Hemengook, besteak beste, literaturan ere zordun (izan) baikara; gure euskal lanak ez ditugu munduko besteenak entzun edo irakurri gabe sortu eta sortzen (adibidetzat Andu Lertxundi aipa daiteke), horretan ere ez garela diferente esatera ausartuko nintzateke; besteok bezalaxe jokatu ohi dugu, giroan girokoak batzutan maisuki, ez horren egoki bestetan, gure eginez. Alderantzizkorik, zorionez ala zoritxarrez, gertatu den berririk orain artekoan behintzat ez dut, baina hau irudipen hutsa besterik ez da. Diodan, bada, zordun-emaile harremanak aztertzea zabalik utziko dudala nireak baino ezagupide sakonagoak eta begi zorrotzagoak dituen edonork mira dezan.
Aspaldiko uhartetasunean sinesterik ez dudala aurretik doalarik, berriz ere nire harridura ageri dut, euskal egileek ( ez noski literatur berria "itsusi"tzat edo "euskal arima" edo "sena"ren aurkakotzat jotzen zuenak, bai ordea euskaldunok Europako aire nahastuen zurrunbiloak beste legez astindu behar gintuela uste zutenek) euskal lanak mamitzerakoan mintzagai dugun egilearen zantzurik islatu ez dutela ikusirik, nire azaleko ikuspegitik diodala ahantzi gabe eta honen aurkakorik topa litekeenik ukatu gabe, noski baino noskiago.
Kanpoko eta bertakoen artekoak, eta harreman horien fruituak gai txit interesgarria bada ere, ez naiz ni horretan murgildu. Egunotan aztergai dugun Luis Martín Santosek, egia zor badut bere heriotzak, euskal literaturan izan zuen oihartzun eskaxa -ez nolakoari zenbatekoari begiratuz baizik- hona ekartzen saiatu naiz, horretarako gure hizkuntzan idatzi den literaturtasunez beteriko testurik, bere laburrean, ederrenetarikoaren irakurketa bat eginez eta zuei eskainiz.
1963ko(1) EGAN aldizkarian Koldo Mitxelena Martín Santosen adiskide, irakurle eta, ziurrenik, miresle zenak argitara eman zuen bitxia dakart bada: adiskide baten hutsune ustekabekoak euskaraz sortu dituen lerrorik mindu, garratz eta oinazez beteriko sakon eta aldi berean poetikoenetarikoek gorpuzten duten bitxia, alegia.
Patxi Altunak paraturiko bilduma eder, ongi hautatu eta argibidez homiturikotik atari-aurre honetara ezer ekartzea zilegi bazait, neronek ere:
Idazlan laburra eta doia bezain atsegina eta, estiloari bazagozkio, dotorea dela esango nuke.
Mamira jo baino lehen, halaz ere, aitorkizun zenbait egin nahi nuke:
Egia esan, ez dakit oso ongi zer dela eta sartu naizen Martín Santosen irakurle besterik ez naizen honek, beraz eta bere lanaz hain jantzi dagoen horrenbeste jakintsu artean, baina banuen eta badut nola-halako harra barrenean.
Martín Santos nobelagileari, ongi egosi eta irentsi gabeko harrimena eta -egia esan behar badut- egile handiek bakarrik sor dezaketen inbiria, noizbait aitortu behar nizkiola, zor nizkiola barrena ximikatzen zidan harra.
Harrimen eta inbiria horiek Tiempo de silencio lehen aldiz (eta aspalditxo da, nik hamabost bat urte izango bainituen) literaturazko eskoletan irakurgai eskaini zigutenean sortu zitzaizkidala uste dut.
Harra baretzera eta nire buruarekin egindako zorrak, ahal dudan heinean, kitatzen saiatzera nator, beraz.
Aukeratu dudan bideko laguna -adiskide ere badudala esango nuke, horrenbeste ordu elkarrekin egoteak horretarako eskubide ematen badit behintzat (hauek irakurri ondoan hark ere honela ote nindukeen, ordea ez dakit oso ziur)-, hitz lauz eta euskaraz inoren heriotzaren oinaze eta minak literatur malko ederrenetakoak isuri dituen omenduaren izen (eta batean baino gehiagotan izan) kide Luis, edo Koldo Mitxelena dut.
Martín Santos euskal idazle ez bazen ere, bere heriotzak euskal literaturari eman dio fruiturik (arestian esan dugunez ez merezi zuen heinean, seguruenik), hortxe eskubide osoz berezko lekua duten hitzak sortarazi baitizkio euskal egile bati, Koldo Mitxelenari, alegia. Hau dela eta, zilegi zaidala uste dut, neronek ere Mitxelenak euskaraz hain ederki esan zituen haiezaz baliatu eta euskaraz paratzea ondokook.
Esana doa, bada, Mitxelenak Luis Martín Santosen heriotzaren ondoren EGANen 1963. urteko Uztaila-Abenduko alean argitara eman zuen lana hartu dudala mintzagai, bion arteko harremanaz Mitxelenak zuen ikuspegia, nire bahetik iragazi ondoan, zertxobait azalduko dudalakoan.
Herioak eraman du, herio biziak lapurtu digu Martín Santosen bizitza. Guztion azken-azkena bera den arren, ez dugu berria beti modu berean hartzen: "hil dela" esan ohi dugu egunoroko hizkuntza arruntean, baina gertuago jotzen gaituenean, herioak guregandik zerbait kendu digula, zerbait lapurtu, sentitzen dugunean, herio hori besterena ez bezalako indarraz ikusten dugu. Horrela sentitzen duela Mitxelenak Martín Santosena pentsa daiteke eta sentitu ez ezik, sentimendu hori literatura bilakatu ere bai.
Heriotzaren mina eta zentzugabekeria areagotu zaizkio izan den eran gertatu delako: itxuratxarki, erarik traketsenean, itxtripu ergel batean; hiltzeko moduak baitaude, trafiko-istripua herioak har dezakeen itxurarik ergelenetakoa delarik.
Berriak mota askotako jendearen bihotzak ukitu ditu, lanbidea zela eta sendatzen laguntzen zien gaixoena, adiskide eta lagunena, noski, baina baita bere lanen bitartez besterik ezagutzen ez zutelarik miresten zutenena ere. Mitxelenak mirestu ez ezik bertatik ezagutzen ere zuten adiskideen artekoa da, dudarik gabe.
Oinazearen eztenkadak leuntzen laguntzen duen denborak beste aldeko ondoriorik ere ekarri du, itxuraz paradoxikoki ekarri ere: galeraren larria. Hau da, bihotzari dagozkionak apalduz doazen heinean nabarmenago ageri zaizkigu arrazoiarekikoak, guzti hauek beregan biltzen zituena heriotzarrak ebatsi digulako:
-Hiztunik ederrena. Hitz-jario aparta genuen, jariotasuna dotoretasun eta txukuntasunarekin eskutik helduta zetorkiola. Hitzak soldadu ongi heziak dira Martín Santosen ahoan, eta soldadu ongi ikasien gisa, agintariaren menpeko, adimen guztiz argia zuenaren esanetara daudenak, alegia:
Ugari bezain zorrotz zen hizketan, aberats bezain zehatz eta doi.
Ez du, bada, berritsuaren akatsik; asko eta ongi esaten dakienaren maisutasunaz darabiltza hitz biziak.
-Idazle garaitzat jotzen du, Tiempo de Silencio lana laudorioz betez: Espainiako garai hartako eleberrietan hoberena. Akatsen bat bilatzekotan, azalez agian aberatsegi izatea leporatuko lioke;mamiak, azala baino aberatsago izanik, merezi lukeen lekuan uzten du ordea.
Mami edo edukiaren aberastasuna gizonaz, gizarteaz, giza lurraz gordetzen duen gogoeta-andana sakonetik letorkioke. Gogoeta horiek nahiko leku ez bailuten bildurik, kabi-ezinik, leher-eztanda eragiteko zorian baileudeke. Metafora hauetan, berriz ere bizirik daudenen, egonean egon ezinik dabiltzan gogoetak ditugu, lehen hitzak zituen gisa.
Gogoetek, halere, ez dute mamia agortzen. Gogoeten sakontasunaren muina, kezka kontentagaitza, hobe-beharra, eredu ederragoen ametsa horietatik datorkio.
Ez du, bada, Mitxelenak uste Martín Santosen literatur lan hau hutsa denik. Azalaren egokiak eduki filosofiko sakon, mamitsu askorik jasotzen du estaliz, bilduz, izkutatu gabe, Martín Santos literaturgile ez eze pentsalari sakon ere bilakaturik begitantzen zaigula.
Egileak eta lanak osatzen duten bikote bizia, senar-emazte gisa, eten zaigu, biotako bat, egilea, hilen erresumara joan baitzaigu, hemen utzi duena alargunduz. Alargun ez baina umezurtz geldituko litzaiguke, nik uste, izan zitzakeen seniderik ez baitu aurrerakoan izango. (Tiempo de destrucción bukatzerik ez zuen izan).
Tiempo de silencio horrela, alargun eta soil, ondorengo-eske, etortzeko zen uzta joriaren aitzindari bakarti, izan zitekeenaren lekuko elbarri gelditu zaigu.
Mingarri zaio Mitxelenari bakardade hori, askoz ere gehiago espero baitzuen oraindik gazte baina heldutasun osoz idazten zuen adiskidearengandik.
-Letra-gizon eta artista ere bazen baina, hala izanik ere eta eremu horretan aritzen diren askok ez bezala, zientziak eskatzen dituen zorroztasun eta zehaztasuna eskatzen dizkio bere buruari, ez dio axolakabekeriaren lasaitasunari amore emango. Ez da garai hartan, eta noiznahi, apika, beste idazle erraz askoren antzera "berrikuntzek" ("berrikeriek"ere uler daiteke) itsuturik ariko.
Elkarketa ez oso ohizkoa gorpuztuko luke, beraz, Martín Santosek, Mitxelenaren aburuz.
-Jakintza-gizon izatea da beraz, bere nortasunaren ezaugarrietariko beste bat. Gogo, adimen-gaixotasunak (hautatu zuen arloan) psikoanalisiaren bidetik sendatzen laguntzen saiatuko da, beti ere, zientziaren muga estu-gogorren barne, lanbide horretan dabilen zenbait kaletar jantzian dabiltzan salutadore edo kuranderok egiten duena gaitzetsiz, jakite soila hitz-jario alferretatik bereziz, zientzia-gizon zuhurrari dagokionez.
-Ez zen Euskal Herrikoa, ez jatorriz behinik behin, sortzez ez dakit dio, hemen ez zela jaio baina txikitatik Donostian bizi zela dakien arren. Hemengo ez izatea, ez du halere oztopo, hemengo eta kanpoko askotxok ez bezala, euskaldunen gauzei bere arreta eskaintzeko.
-Jakin mina zeraman berarekin, Akademia Ibiltarian entzule adi eta ikasle gogatsu agertzen da. Hiztun izateaz gain entzule izaten ere badaki, besteri sendatzen laguntzen irakasteaz gain, ikasteko prest ere ikusten dugu. Ez da, haatik, besteen artean bereziki nabarmenduko den horietakoa: ez aurreraegi ez atzeraegi, berak zekien tentuan; beharrik ere ez zuela uste duela Mitxelenak esaten ausartuko nintzateke; Martín Santosek berea luke nonbait oreka egokia.
Martín Santosen irudia osatzen lagungarri genituzkeenak esan ondoan, Mitxelenak berriz ere, gizona hurbiltzen digu izandako azken elkarrizketa paperera ekarriz, eta elkarrizketa-gaia aipatuz:
Martín Santosen ustez mundua txingurritegia da eta dena bere betikoari jarraitzen zaio ustegabekoren batek txingurrien mugimendu antolatu eta neurtuak zoratzen ez dituen arte. Hizketagai horrek ematen dio Mitxelenari bide, hain zuzen, konparazioari eutsiz, Luisen heriotza ustegabeko horrekin bedintzeko, egia bada ere, Altunak dioen legez, batek ez dakiela batzutan oso seguru zein diren Luis baten burutazioak eta zein beste Luisenak.
Herioa da gure eskuetan ez dagoen zerbait, kanpo-aldetik, gure gainetik, datorkigun indar bortitza, gure (txingurrien) uste eta biziak zapaltzen dituena, datorren ostiko zentzugabea, oin zapaltzailea.
Zentzugabekeriak, gure gainetik kontrolaezin egoteak ez darama hala ere Mitxelena etsipenera, hona aldatuko dudan metaforaren ederrak adierazten duen legez:
Baina, txingurriek oin zanpatzailearen berri ez dakitelarik irazki nahasia eta urratua ehun ederragoren baten gai bihur daiteke goragoko Ehule haren eskuz eta arduraz.
Goragoko Ehule den Jainkoak (?) guk ez bezala, eskuetan du bizimodua nahasten, urratzen duten gertakizunak bizitza hobetuz joan dadin hazi bilaka daitezen. Itxaropentsu ageri zaigu Mitxelena, gu hilko bagara ere, herioak itxuragaiztoz nahiz bestela eramaten bagaitu ere, gure ondorengoek hobe eta ederragorik ezagutuko dutelako. Gure eginen akats eta onetatik ikas dezakete hurrengoek, emeki-emeki bizimodua gizatiarrago eginez. Horretan sinistea da gure ezinaren sostengua.
Ezina da gurea, ezin gure mende izan herio bizia. Ezinak amorruz bete bagaitzake ere, zerbaitetan sinisteak (gizakion aurrerabidean, esate baterako) emango digu kemen bizitza eta heriotza ahal dela onartu eta etsipenean ez erortzeko.
Azken irudi honetan Mitxelena fededun ageri zaigu, nik uste, bakanka baizik fede, sinismen edo elizakoez hitzegiten ez duen Mitxelena. Bai baitirudi esku eta ardura bereak dituen Ehulea Jainkoa dela, guk txingurriok irazkia den bitzitza ehun besterik egiten ez dugularik.
Ez da kasualitate, bestalde, bestetan aipamenak hain maisuki aukeratzen dakien Mitxelenak aitasun aipatu gabeko Lizardiren hau hautatua izana lanari bukaera emateko:
Ezin aal baledi, Jaun errukiorra,
barkatu zaiozu zizukean zorra.
Jaun errukiorrari zuzendutakook, jotzen ditu begiz, beraz. Ez dakigu, halere, (baina hau ez dateke horretarako lekurik aproposena) nolako Jainko den Mitxelenak sinisten (eta Martín Santosek sinisten ez?) duen hori.
Guztiarekin ere, oin zapaltzailea Ehuleari ez egoztea kristautasunaren Jainko bizi eta heriotz banatzailearekin ez letorke guztiz bat, herioarekin berdindu dituen ostiko zentzugabea, oin zapaltzailea ez baitio Ehulearen oin edo Ehuleak emanikako ostikoa direnik.
Pentsa ote dezakegu Mitxelenaren Jainkoa, Itun Zaharreko Jainko ez bezalakoa dela; zorionaren, maitasunaren, errukiaren Jainkoa guregandik gertuago ikusten duela sari eta zigor emaile litzatekeen Jainko epaile zorrotz eta urrutikoa baino?
Bukatzeko esan nahi nuke adiskidearen heriotza izan baldin bada lerroak barrendik aterarazi dizkiona, Mitxelenak Martín Santos biziarekin lotu-loturik ikusten duela. Eta hori aditzera emango liguke lan osoan zehar bizigabeak bizidun bilakatzean oinarritzen den baliapide estilistikoaz hainbestetan baliatzeak, besteak beste: herioa/heriotza, bizia/bizitza hitz jokoak, hitzak, gogoetak, Tiempo de silencio bera, Ehulea... guztia dago bizirik Luis Martín Santos gorputz, hilotz baldin badago ere.
Biziak berarekin heriotza dakarren bezalaxe, herioak ere bizitza ekar dezakeela pentsatuko genuke, Luis Martín Santos (eta Mitxelena, nire aldetik eranstea zilegi bazait), bezalako gizon aberats, oparo, emankor eta betiko ditugun arteino.
Hastapenetan dabilen honen lerro xumeok izan bitez, euskaraz idatzi ez zuen Luis Martín Santosen oroimenez antolatu diren ihardunaldi hauetan euskal bihitxoa.
Antes de nada he de reconocer que me encuentro en franca desventaja entre tanto estudioso y estudiosa profundos de Martín Santos y su obra, pues mis conocimientos sobre él y ella no pasan de la admiración, un poco antigua ya (hará unos quince años de mi primera lectura de Tiempo de silencio), de una simple lectora.
Lo que me ha movido a presentaros estas líneas, que a buen seguro no tienen nada de original, es cierta perplejidad por una parte y cierto deseo de reconocimiento por otra.
La perplejidad es debida al hecho de que no estando en absoluto convencida del por algunos pretendido aislamiento de la literatura y de la vida vasca en general, no haya tenido más trascendencia reconocida en euskara, que yo sepa, y sé que no sé mucho, que las líneas que me han servido, mejor que son en sí, este trabajo. Aunque la relación de influencias interliterarias es un tema en el que no voy a entrar, más, por supuesto, por mi propia ignorancia que por el interés del tema en sí. Dejo, pues, abierta la cuestión.
El deseo de reconocimiento es fruto de lo anterior. A mi juicio es muy de destacar, y no por su, me atrevería a decir, exclusividad sino por su gran calidad, el eco literario que tuvo la triste noticia de la inesperada muerte del autor que es sujeto y objeto de estas reuniones: me estoy refiriendo al artículo que publicó Koldo Mitxelena en la revista EGAN en el número correspondiente a Julio-Diciembre de 1963 (2), necrológica sentida, sincera de un amigo querido y al mismo tiempo admirado escritor.
Mitxelena juega a lo largo del breve artículo con los conceptos de lo activo y lo pasivo, lo vivo y lo muerto y, por medio de la personificación que el euskera le pennite lexicalizar parece como si nos quisiera dar a entender que Martín Santos no ha muerto del todo, aunque bien sea cierto que la muerte, agente activo, nos lo ha arrebatado, de una manera tonta, absurda donde las haya: un
estúpido accidente.
Destaca Mitxelena las siguientes características en el autor de Tiempo de Silencio:
Orador extraordinario. Hablaba mucho pero adecuada y precisamente, sabiendo bien en cada momento lo que decía, en abierta oposición a la charlatanería común que más rica suele ser, por lo general, en cantidad que en calidad.
Escritor de gran talla. Su Tiempo de silencio no tiene parangón en la literatura española de la época. Aunque Mitxelena nos da a entender que, a su juicio es quizá excesivamente rica en
cuanto a la forma, la mayor riqueza y profundidad de lo contenido justificaría el lugar concedido. Es una obra llena de reflexiones filosóficas que procederían de una inquietud insaciable por la perfección, por la búsqueda de mejores modelos, de más hermosas pautas.
Hombre de letras y artista. Pero poseyendo las características propias del científico: exactitud, rigor, combinación también, por lo visto, poco frecuente, a juicio de Mitxelena. No es, además "de esos escritores fáciles" que adoptan cualquier "-ismo" por el mero hecho de la novedad.
Científico. En el campo que eligió para trabajar, el psicoanálisis, no caerá en los errores de "curanderos de tres al cuarto que andan por ahí vestidos de paisano" y distinguirá claramente lo que
es un discurso banal de lo que merece considerarse como fuente de conocimiento.
No era de Euskal Herria aunque, a diferencia de otros, no se sintiera en absoluto ajeno a lo que aquí se hacía. Inquieto culturalmente. Participando como oyente atento en la Academia Errante, sin destacar ni por defecto ni por exceso "en la manera que él sabía", le alaba Mitxelena.
Estas serían las principales características que Mitxelena destaca en su corto pero jugoso artículo, al que da fin mencionando una conversación mantenida con Martín Santos poco antes de su muerte.
Este le decía que el mundo es como un gran hormiguero que vive normalmente hasta que algo externo cae sobre él y altera la marcha cotidiana, produciéndose un revuelo en el que las hormigas que somos nos encontramos desorientadas y perdidas fuera de nuestra habitual manera de vivir.
Algo así ha sido la muerte de Luis Martín Santos para su homónimo Mitxelena. Quizá la única esperanza que le pueda quedar sea la confianza en un futuro mejor, en el que a pesar de todo ese
"pie que aplasta", esa "patada incongruente", como califica a la muerte, seguirá golpeándonos y produciéndonos el dolor que ahora le ha producido la pérdida del amigo.
Si me es lícita la traducción, que de antemano sé que apenas se asomará al nivel literario del original, me gustaría traer aquí la expresión de, en mi opinión, ese canto a la esperanza con el que finaliza el texto de Mitxelena:
Pero sin ser conscientes las hormigas de ese pie que aplasta, la trama revuelta y desecha puede convertirse en materia de un tejido más hermosos por la intervención de aquel Tejedor Supremo
Sirvan pues estas líneas, como homenaje al autor al que estos días nos estamos acercando y como pequeña contribución del euskara a un hombre que aunque no se valió de esta lengua nos ofreció a
todos, euskaldunes o no, unas páginas llenas de pensamientos fuente permanente de reflexión, expresados con una calidad literaria no fácilmente igualable.
Elixabete Perez Gaztelu
Deustuko Unibertsitateko irak. Donostia
1990eko apirilaren 24a.
(1.) Urte horretakoa da EGAN, Martín Santosen heriotza 1964eko Urtarrilean gertatu bazen ere.
(2.) Aunque la muerte de Martín Santos se produjo en 1964, el artículo que comentamos se publicó en EGAN en el nº correspondiente a la fecha citada.
